Nakrywając do stołu, automatycznie kładziemy obok talerza nóż, widelec i łyżkę. Ich używanie jest dla nas tak oczywiste, że w ogóle nie zastanawiamy się nad tym, skąd wziął się ten zwyczaj. Od kiedy i dlaczego jemy sztućcami? Jaka jest historia tych przydatnych przedmiotów codziennego użytku?
Zasiadając przy stole, mamy w głowie wiele zasad, które wpajano nam już od dzieciństwa. Wiemy, że powinniśmy siedzieć prosto, a mlaskanie, siorbanie oraz trzymanie łokci na obrusie stanowią prawdziwe wpadki towarzyskie. Oczywiste jest dla nas także to, że potraw nie należy chwytać rękoma, a do ich konsumowania służą sztućce. W dodatku staramy się przyswoić sobie wszystkie reguły decydujące o tym, które z nich powinny być używane do jedzenia konkretnych dań, a także po które sięgać najpierw, a po które w dalszej kolejności. Wszystkie te zasady wydają nam się oczywiste i naturalne, a przecież człowiek nie przychodzi na świat, dzierżąc łyżkę lub widelec. Zarówno same sztućce, jak i sposób ich używania to wymysł społeczeństwa. Oznacza to, że narzędzia te nie były z nami od zawsze, a to, jak się nimi posługujemy, jest wyłącznie kwestią swoistej umowy. Kiedy uznano, że jedzenie jest czynnością wymagającą takiej pomocy? Jak powstały sztućce?
Chyba najciekawszą opowieścią jest historia widelca, który pierwotnie służył wyłącznie do dzielenia dużych kawałków mięsa. Za pomocą widelca rozdzielano je na mniejsze porcje, a następnie nakładano do naczyń, natomiast nie używano go, by wkładać kolejne kęsy do ust. Sztuciec ten podobno przyjechał do Europy w XI w. Przywiozła go bizantyjska księżniczka, która wyszła za mąż za niemieckiego cesarza. Widelec nie spotkał się wówczas z ciepłym przyjęciem: Kościół uznał go za przeklęty, jego używanie za niemoralne, a w konsekwencji w ogóle go zakazał. Księżniczka zmarła przedwcześnie, co zostało wykorzystane jako dowód na słuszność tych tez – jej śmierć miała być karą za korzystanie z tego „diabelskiego” przedmiotu. Na szczęście z czasem nastroje się uspokoiły, a Europa zaakceptowała nowe narzędzie. Pierwszym miastem, w którym zaczęto powszechnie wykorzystywać widelec, była Wenecja – okazał się on niezastąpiony podczas konsumpcji spaghetti. W Polsce zaczęto używać go za sprawą królowej Bony, która przywiozła widelec z Włoch. Ciekawostką jest fakt, że na początku wyglądał on zupełnie inaczej niż dzisiaj – był prosty i miał tylko dwa zęby. Zmiana jego kształtu nastąpiła w XVIII w. we Francji i Niemczech. To właśnie wtedy wygięto go w znany do dzisiaj kształt przypominający miseczkę i wyposażono w trzy lub cztery zęby. Dzięki tym zabiegom widelec może być używany w podobny sposób do łyżki, nie tylko do nabijania porcji potrawy, ale również do nabierania bardziej sypkich dań. Warto wspomnieć, że chociaż wschodnie kultury znają widelec, w ich obrębie został on zdetronizowany przez pałeczki. W niektórych miejscach (np. w Indiach) często w ogóle nie używa się sztućców, a posiłki spożywa się przy pomocy rąk.
Nóż stołowy powstał w II połowie XVII w. Warto nadmienić, że nóż jako taki był znany od dawna – używano go m.in. do polowania. W roku 1669 Ludwik XIV uznał, że ostro zakończone noże są zbyt niebezpieczne i zakazał używania ich przy stole. W ten sposób pojawił się pomysł na sztuciec specjalnie przeznaczony do dzielenia poszczególnych porcji posiłków. Aby był bezpieczny, nadano mu zaokrąglony kształt oraz nieco tępe zakończenie. Różnica pomiędzy używanym wówczas nożem a tym, który znamy obecnie jest fakt, iż miał on brzeszczot delikatnie wygięty do tyłu, co miało na celu ułatwienie wkładania jedzenia do ust bez nadmiernego wykrzywiania nadgarstka.
Zanim wynaleziono łyżkę, korzystano z naturalnych form o zbliżonym do niej kształcie, pozwalającym na nabieranie kolejnych porcji jedzenia. Jednym z prekursorów tego sztućca była muszla – greckie i łacińskie określenie „cochlea” oznacza właśnie muszlę ślimaka. Co ciekawe, to właśnie od tego terminu pochodzi używane do dzisiaj, polskie słowo „chochla”. Natomiast angielski wyraz „spoon” ma źródło w anglo-saksońskim „spon”, czyli łupce z kory drzewa. Można powiedzieć, że łyżka jest najstarszym sztućcem, ponieważ w różnych formach korzystano z niej już w starożytności. Wzmianki z Polski sięgają wczesnego średniowiecza – używano wówczas drewnianych, często bogato zdobionych łyżek, które, niestety, nie zachowały się do dziś.
Co ciekawe, do pewnego momentu sztućce nie były podawane gościom na stole, tak jak ma to miejsce dzisiaj. W tamtym czasie noszono je przy sobie, a każdy korzystał wyłącznie z własnych egzemplarzy. Bogate, suto zdobione łyżki, noże i widelce świadczyły o wysokim statusie materialnym właściciela.
Jak widać, zwyczaj korzystania ze sztućców ma długą historię, ale nie był znany ludzkości od zawsze. Następnym razem, kiedy zasiądziemy przy suto zastawionym stole, warto zastanowić się nad tym, jak wyboistą drogę przeszły te narzędzia, zanim trafiły na nasze nakrycie, by ułatwić i uprzyjemnić nasz posiłek.
